Czym jest wypalenie zawodowe i jak się przed nim uchronić?

2021-09-07

Dominik Chędoszko

Czym jest wypalenie zawodowe i jak się przed nim uchronić?

            W dzisiejszych czasach, w czasach pandemii zjawisko wypalenia zawodowego stało się powszechne. Nie ma obecnie zawodu, którego nie dotyczyłoby ryzyko wypalenia zawodowego, stało się ono chorobą cywilizacyjną. Jeszcze na początku XXI wieku było ono postrzegane głównie jako niechęć pracownika do wypełniania swoich obowiązków zawodowych. Teraz świadomość tego, że jest to prawdziwy problem i realne zagrożenie, jest coraz większa. Szczególnie to zjawisko mogliśmy zaobserwować u lekarzy oraz służby zdrowia, walczących na pierwszej linii frontu z niewidzialnym wrogiem – wirusem    COVID-19. Wypalenie przychodzi niespodziewanie i nagle oraz staje się uciążliwe dla pracownika. Może być zwiastunem poważnych problemów w pracy, a w niektórych przypadkach nawet przyczyną zakończenia kariery zawodowej. Objawów wypalenia zawodowego nie powinno się lekceważyć! W dalszej części artykułu przyjrzymy się bliżej temu zjawisku.

            Definicja wypalenia powstała w drugiej połowie XX wieku. Termin pochodzi od psychiatrycznego pojęcia określającego pacjentów, którzy fizycznie, emocjonalnie, duchowo, interpersonalnie i behawioralnie znaleźli się na granicy wyczerpania. Bardzo ogólna definicja opisuje wypalenie jako wewnętrzne doświadczenie psychiczne obejmujące uczucia, postawę, motywację i oczekiwania. Można się także spotkać z definicją, która mówi, że być wypalonym oznacza, że zużyło się całą energię psychiczną, próbując podtrzymać swój zapał życiowy. Ten kryzys energii następuje wtedy, kiedy wymagania przewyższają psychiczne możliwości.

            Wypalenie z reguły nie jest odczuwane jako zdarzenie kryzysowe, ponieważ jego skutki objawiają się powoli i bywają mylące. Nie ma jednego momentu lub zdarzenia, które łatwo dałoby się zidentyfikować jako początek urazu. Jest to raczej powolny proces podupadania na duchu i ubytek energii, będący rezultatem przewlekłego stresu i codziennych problemów typowych dla życia i pracy. W życiu zawodowym wypalenie pojawia się z chwilą, kiedy w pracy zaczynają się bez przerwy pojawiać problemy, które w końcu się kumulują. Mogą mieć one różne źródła: bardzo wymagający szefowie; tony „papierologii” do wypełnienia; nieprzychylne opinie innych ludzi; bardzo trudne sytuacje, wykraczające daleko poza umiejętności pracownika; problemy w komunikowaniu się; rygorystyczne reguły w miejscu pracy. Problemy mogą mieć różny charakter i nasilenie, ale ich wynikiem są ciągłe spięcia między pracownikiem, a jego środowiskiem pracy.

Wypalenie zawodowe jest problemem zarówno indywidualnym, jak i społecznym. W kontekście indywidualnym wiąże się z cierpieniem osób, które dotknęło wypalenie zawodowe, z ich emocjonalnym wyczerpaniem i poczuciem niepowodzenia zawodowego.

Jednostkowa świadomość problemu, sprzyjające zjawisku czynniki, cechy osobowościowe, które mogą czynić człowieka podatnym na zjawisko wypalenia oraz uczenie się radzenia sobie w sytuacjach niosących zagrożenie wypaleniem, są podstawą działań profilaktycznych.

Wielowymiarowy model wypalenia zawodowego definiuje się jako psychologiczny zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób.

Wyczerpanie emocjonalne to poczucie nadmiernego obciążenia emocjonalnego, zasoby emocjonalne osoby są w znacznym stopniu uszczuplone. Najczęściej jest to pierwszy syndrom wypalenia zawodowego. Objawami są: zmęczenie, obniżenie poziomu energii, drażliwość, impulsywność, ahedonia (niezdolność do odczuwania przyjemności), objawy psychosomatyczne, szybka utrata sił i niemożność regeneracji.

Depersonalizacja czyli dystansowanie się, wycofywanie z kontaktu, stosowanie tzw. zdystansowanej troski.

Obniżone poczucie dokonań osobistych – jest to reakcja na niepowodzenia w radzeniu sobie ze stresem zawodowym, która przejawia się niezadowoleniem z własnych osiągnięć oraz poczuciem braku kompetencji i niskiej skuteczności zawodowej.

Objawami wypalenia zawodowego są: uczucie zawodu wobec samego siebie, złość i niechęć, poczucie winy, brak odwagi i obojętność, negatywizm, izolacja i wycofanie się, codzienne uczucie zmęczenia i wyczerpania, wielkie zmęczenie po pracy, utrata pozytywnych uczuć w stosunku do innych osób, przesuwanie terminów spotkań/zajęć, niezdolność do koncentrowania się na innych lub ich wysłuchania, wrażenie bezruchu, cynizm i postawa strofująca, zakłócenia snu, częste przeziębienia i grypy, częste bóle głowy i dolegliwości przewodu pokarmowego, nieustępliwość w myśleniu i niechęć do zmian, nieufność i paranoidalne wyobrażenia, problemy małżeńskie i rodzinne, częsta nieobecność w miejscu pracy.

Opis etapów wypalenia zawodowego (wg. J. Edelvich i A. Brodsky):

1. Entuzjazm – wielkie, czasem mało realistyczne oczekiwania, nadzieje, plany i zamierzenia związane z praca zawodową, towarzysząca im energia do działania i zaangażowanie; praca zajmuje przeważającą część czasu i przestrzeni psychicznej
2. Stagnacja – wyciszenie, wzrost krytycyzmu, zmiana orientacji z aspektów profesjonalnych na potrzeby osobiste i koncentrowanie na nich swojej dalszej działalności, redukcja charakterystycznej dla okresu poprzedniego silnej emocjonalnej identyfikacji z podopiecznym, klientem, tendencja dla skracania czasu pracy
3. Frustracja – doświadczenie małej skuteczności zawodowej i rozczarowanie ludźmi, a także towarzyszące temu objawy emocjonalne, somatyczne i dysfunkcje w zachowaniu (możliwe sięganie po leki, używki), o nasileniu adekwatnym do doświadczonej deprywacji; dostrzegane i boleśnie odczuwane czynniki obciążające, takie jak: niska płaca, brak właściwej organizacji pracy, słabe wyposażenie.
4. Wszechobecna apatia – spadek zaangażowania w problemy zawodowe, wycofanie się fizyczne i psychiczne, opór przed chodzeniem do pracy, unikanie kontaktów i rywalizacji z innymi, pomoc zamienia się nierzadko w nadzorowanie, obojętność wobec podopiecznych, klientów, zrzucanie winy na otoczenie, rutynizacja zachowania, a przy dużym nasileniu dochodzi do zobojętnienia również na sprawy osobiste.

Równie ważnymi etapami wypalenia według Fenglera są:

- objawy o charakterze ostrzegawczym – polegające na zwiększeniu zaangażowania i poziomu aktywności

- spadek poziomu zaangażowania – we wszystkich obszarach działalności zawodowej

- intensywne reakcje emocjonalne – mają postać depresji (lęk, poczucie osamotnienia, zanik optymizmu) lub agresji (konfliktowość, nagatywizm, impulsywność, wrogość)

- osłabienie odstawowych funkcji psychicznych – intelektualnych i motywacyjnych

- spłycenie zaangażowania emocjonalnego – w relacjach interpersonalnych i kontaktach społecznych

 - relacje psychosomatyczne – głównie w obrębie układu trawiennego i krążenia, problemy z funkcjonowaniem seksualnym, tendencja do uzależnień

- reakcja rozpaczy – wycofanie się z życia, skrajny pesymizm, a nawet myśli i czyny samobójcze

Profilaktyka wypalenia zawodowego

Trzy obszary działań zapobiegających zespołowi wypalenia:

1. Higiena psychiczna – działania mające na celu ochronę przed tym, co negatywne. Poszerzanie zainteresowań, znalezienie i uprawianie hobby, aktywność fizyczna i sport, czy nabycie umiejętności relaksowania się, umiejętność organizacji dnia w taki sposób, aby znaleźć czas na relaks, spotkanie ze znajomymi itp.
2. Radzenie sobie – indywidualne strategie stosowane przez osoby doświadczające stresu, sytuacji obciążających np.: próby rozwiązania problemy i potraktowania sytuacji jako wyzwania, umiejętność znalezienia pozytywnych stron sytuacji trudnej, nabywanie doświadczenia i wprawy w rozwiązaniu problemu, poszerzenie kompetencji, dokładne określenie źródła zagrożenia, poszukiwanie informacji o wydarzeniu, rozładowywanie napięcia, czasowe unikanie informacji o problemie, korzystanie pomocy, wewnątrzpsychiczne metody zaradcze
3. Oparcie społeczne – forma samopomocy udzielanej sobie przez członków różnych grup społecznych: rodzinę, przyjaciół, sąsiadów, znajomych, współpracowników.

Podstawowe elementy w radzeniu sobie ze stresem i wypaleniem zawodowym (Michele Haney):

- pozytywne nastawienie – najważniejsze znaczenie dla skutecznego radzenia sobie ze stresem ma nasz umysł i to, jakie mamy przekonania

- relaksacja i oddychanie – relaksacja połączona z rytmicznym oddychanie szybko uspokaja i odświeża

- zdrowe nawyki żywieniowe – poznanie i zrozumienie podstawy racjonalnego odżywiania

 - aktywność fizyczna – znalezienie dla siebie odpowiednych form aktywności fizycznej i systematyczne ich podejmowanie pomaga w uwalnianiu się od stresu fizycznego i psychicznego

- gospodarowanie czasem – panowanie nad czasem zapobiega temu, by brak czasu zawładnął nami i sprawił, ze czujemy się zestresowani

- asertywność – pomaga panować nad naszym życiem, unikać stresu negatywnego, a także wywoływać go u innych.

Bibliografia:

James RK, Bidziński A, Gilliland BE. Strategie interwencji kryzysowej / Richard K. James, Burl E. Gilliland ; [tł. Andrzej Bidziński]. Warszawa: Państ. Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych; 2004.